Niniejszy artykuł zawiera informacje o dialogu społecznym: czym jest, co jest jego przedmiotem, jakie podmioty w nim występują i jakie są jego podstawowe zasady. Ponadto, w artykule poruszona została kwestia regulacji prawnych dialogu społecznego i jego znaczenia w aktach prawa.

Czym jest dialog społeczny?

Nie ma jednolitej definicji legalnej (określonej w przepisach prawa) dialogu społecznego. Zgodnie ze słownikiem języka polskiego, dialog jest to rozmowa co najmniej dwóch osób na określony temat; polemika, dyskusja, konwersacja, rozmowa. Określenie „społeczny” wskazuje natomiast na temat i podłoże tego dialogu. Zgodnie z definicją Słownika Języka Polskiego PWN, „społeczny” oznacza: „odnoszący się do społeczeństwa lub jego części” lub „wytworzony przez społeczeństwo i będący jego wspólną własnością”. Dialogiem społecznym możemy nazwać całokształt wzajemnych relacji pomiędzy związkami zawodowymi i organizacjami pracodawców. To pojęcie obejmuje także stosunki wspomnianych stron (dwustronne lub trójstronne) z organami państwowymi, takimi jak rząd i jego agendy, samorząd lokalny czy też inne instytucje państwowe. Dialog społeczny jest procesem stałej interakcji pomiędzy uczestnikami w celu osiągnięcia porozumienia w sprawach kontroli nad zmiennymi czynnikami społeczno-ekonomicznymi w skali makro i mikro (por. http://www.dialog.gov.pl/czym-jest-dialog-spoleczny/podstawowe-pojecia/).

W polskim prawie, o dialogu społecznym mówi już preambuła, czyli uroczysty wstęp do Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (dalej: „Konstytucja RP”), która stanowi, że:

„My- Naród- (…) ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot.”.

Kolejnym przepisem, gdzie w Konstytucji RP wpisano ideę dialogu społecznego jest art. 20. Zgodnie z nim, „Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.”.

Na podstawie powyższego przepisu, organ państwowy podejmując decyzje istotne dla stosunków społecznych czy gospodarczych, winien kierować się m.in. współpracą i dialogiem społecznym. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 maja 2014 r. w sprawie o sygn: K 43/12, jednoznacznie określił że „każdy z partnerów musi być gotowy do uznania i zaakceptowania potrzeb i interesów pozostałych stron dialogu - celem tego dialogu ma być bowiem sformułowanie rozstrzygnięcia, równomiernie rozkładającego ustępstwa i korzyści”. Jak zauważył TK, art. 20 Konstytucji RP „zakłada koncepcję równowagi interesów uczestników rynku i zarazem poszanowania ich autonomii (...) Zgodnie z poglądami [solidaryzmu społecznego] (...) życie społeczne opiera się na współzależności i współodpowiedzialności wszystkich jego uczestników. Solidaryzm głosi zgodność i wspólnotę interesów wszystkich jednostek i grup społecznych w obrębie danej społeczności, a także obowiązek partycypowania w obciążeniach na rzecz społeczeństwa" (wyrok z 30 stycznia 2001 r., sygn. K 17/00, OTK ZU nr 1/2001, poz. 4).

Solidarność, dialog i współpraca odnoszą się do sposobu postępowania „partnerów społecznych”. W tym sensie art. 20 Konstytucji RP jest adresowany nie tylko do władz publicznych, ale – może nawet przede wszystkim – do tych podmiotów społecznych, które odgrywają podstawową rolę w życiu gospodarczym i społecznym (zob. wyrok K 43/12, pkt 4.1.2).

Przedmiotem szeroko rozumianego dialogu społecznego jest wspólne kształtowanie stosunków zawodowych, warunków pracy, płac, świadczeń socjalnych, a także innych zagadnień polityki gospodarczej, będących przedmiotem zainteresowania i kompetencji wszystkich stron oraz stosunków między partnerami i ich wzajemnych zobowiązań. Dialog pozwala jednak na poszukiwanie praktycznego konsensusu i wyważenie decyzji, co ułatwia ich społeczną akceptację.

Mianem dialogu społecznego nazwać można całokształt wzajemnych relacji między głównymi partnerami społecznymi:

• stroną związkową, która w najpełniejszy sposób ma realizować interesy zarówno pracowników zrzeszonych w organizacjach związkowych, jak i pozostałych pracowników zatrudnionych u pracodawcy, działających na wszystkich poziomach dialogu społecznego;
• stroną pracodawców, reprezentującą interesy pracodawców, najczęściej zrzeszonych w organizacjach pracodawców;
• stroną rządową, która z jednej strony reprezentuje interesy państwa w ogólności, a z drugiej tworzy platformę instytucjonalną dla dialogu pozostałych stron poprzez kształtowanie odpowiednich instytucji.

Ponadto, w wojewódzkich komisjach dialogu społecznego wyróżnia się dodatkowo stronę samorządową, reprezentowaną przez przedstawicieli marszałka województwa.

W doktrynie prawa używa się czasami określenia partnerzy społeczni. Jest to określenie, które wskazuje dwie strony dialogu społecznego: stronę związkową i stronę pracodawców, tworzących wspólnie tzw. stronę społeczną.

Podstawową zasadą dialogu społecznego jest niezależność i równowaga stron. Zarówno organizacje pracowników jak i pracodawców powinny być w pełni niezależne wobec siebie i równe wobec prawa. Tylko taka sytuacja prawna stron pozwala na rzeczywisty dialog, którego celem ma być przede wszystkim wymiana myśli, stanowisk i informacji a po wtóre wypracowanie w drodze konsensusu czy kompromisu realnych postanowień dotyczących stosunków zawodowych, warunków pracy i płacy a także opracowanie stanowiska dotyczącego aktualnych problemów polityki społecznej i gospodarczej. W takim dialogu powinny zostać również nakreślone kierunki rozwoju w powyższej materii.

Kolejną, fundamentalną regułą, jest zasada wzajemnego zaufania i kompromisu. Zgodnie z nią, strony dialogu powinny kierować się we wzajemnych relacjach szacunkiem i prowadzić dialog w dobrej wierze. Dialog powinien być zakończony kompromisem, zaakceptowanym przez wszystkie strony które prowadziły rozmowy. Ponadto, strony muszą być gotowe przestrzegać wypracowanych porozumień.

Dodatkowo, oczywistością pozostaje ostatnia zasada, tj. zasada prowadzenia działań zgodnie z prawem. Dialog powinien opierać się na kwestiach wolnych od regulacji państwowej, uregulowanych w sposób jednoznaczny i kategoryczny. Zasady dialogu powinny być jasno określone wspólną decyzją stron i przez te strony przestrzegane. Ponadto, regulacje dialogu nie mogą stać w sprzeczności z przepisami prawa. 

Zgodnie ze stroną internetową przygotowaną przez Departament Dialogu Społecznego (http://www.dialog.gov.pl), dialog społeczny przybiera dwie formy: zinstytucjonalizowaną i niezinstytucjonalizowaną. 

U podstaw zinstytucjonalizowanego dialogu społecznego znajdują się akty prawne, stanowiące podstawy działania komisji, rad czy innych instytucji. Doskonałym przykładem jest Rada Dialogu Społecznego, utworzona w miejsce Komisji Trójstronnej do spraw Społeczno-Gospodarczych, powołana na mocy ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego. Stanowi ona instytucję w ramach której odbywają się najważniejsze rozmowy na tematy społeczne i gospodarcze, podnoszone przez stronę społeczną.

Tak ukształtowany dialog społeczny może się odbywać na wielu poziomach:

• dialog międzynarodowy - odbywa się pomiędzy międzynarodowymi organizacjami pracodawców i pracowników. Doskonałym przykładem jest dialog społeczny w Unii Europejskiej, który odbywa się poprzez, między innymi, Europejski Komitet Społeczno- Ekonomiczny (EKSE). Instytucja ta zrzesza przedstawicieli np. związków zawodowych, pracodawców, organizacji społecznych, rolników, konsumentów i przedstawicieli różnych, innych grup interesów. Głównym zadaniem EKSE jest przedstawianie wypracowanych wspólnie opinii, wspieranie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego oraz pomoc w tworzeniu struktur doradczych;
• dialog krajowy - w Polsce, ten rodzaj dialogu realizowany jest dzięki istnieniu Rady Dialogu Społecznego (RDS). Jej zadaniem, zgodnie z art. 1 ustawy z dnia 24 lipca 2015 r. o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego, jest utworzenie „forum trójstronnej współpracy strony pracowników, strony pracodawców oraz strony rządowej.”. Nadrzędnym celem istnienia RDS jest natomiast zapewnienie warunków rozwoju społeczno-gospodarczego oraz zwiększenia konkurencyjności polskiej gospodarki i spójności społecznej;
• dialog branżowy - dotyczy zagadnień związanych z poszczególnymi sektorami gospodarki i odbywa się za pośrednictwem różnorakich instytucji (np. komitety sektorowe UE: komitet HR, komitet CSR, komitet energetyki i środowiska, komitet partnerstwa publiczno – prywatnego (ppp) i prawa zamówień publicznych (pzp), komitet nieruchomości i infrastruktury; czy trójstronne zespoły branżowe w Polsce takie jak Trójstronny Zespół Branżowy ds. Transportu Lotniskowego i Obsługi Lotniskowej czy też Trójstronny Zespół ds. Kultury i Mediów);
• dialog regionalny - prowadzony jest na ograniczonym terytorium, dotykając spraw ważnych dla społeczeństwa danego obszaru. W Polsce na podstawie ustawy o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego istnieje możliwość powołania Wojewódzkich Rad Dialogu Społecznego (WRDS). O powołaniu takiej Rady decyduje Marszałek Województwa na wniosek co najmniej jednej reprezentatywnej (czyli uprawnionej na podstawie ustawy do występowania w imieniu pracowników jako strona dialogu, po spełnieniu wskazanych w ustawie przesłanek jak np. liczba członków czy określone miejsce działalności) organizacji pracowników i co najmniej jednej reprezentatywnej organizacji pracodawców powołuje do życia WRDS, której zadaniem jest wyrażanie opinii i stanowisk w sprawach będących istotnymi dla danego województwa;
• dialog zakładowy - odbywa się w zakładzie pracy pomiędzy przedstawicielami pracowników a pracodawcą i ma fundamentalne znaczenie przy ustalaniu warunków pracy i płacy i zasad panujących w konkretnym miejscu. Odbywa się bez udziału strony rządowej czy też samorządowej.

Pozainstytucjonalny dialog realizowany może być poprzez zawieranie układów zbiorowych pracy oraz konsultacje i opiniowanie, będące realizacją uprawnień organizacji partnerów społecznych wynikających z ustawodawstwa ich dotyczącego. W formach nieinstytucjonalnych możliwe jest tworzenie dialogu obywatelskiego z udziałem organizacji pozarządowych (http://www.dialog.gov.pl/czym-jest-dialog-spoleczny/podstawowe-pojecia/).

Podsumowując, dialog społeczny to systematyczny proces prowadzenia bezpośredniego dialogu z partnerami społecznymi, którzy w nieskrępowany sposób prezentują swoje stanowiska, są one wysłuchane i brane pod uwagę przez pozostałe strony, których kapitałem społecznym są wspólne wartości i wzajemne zaufanie i żadna nie stara się zdominować drugiej. Dialog służy więc poszukiwaniu konstruktywnych i trwałych rozwiązań (Męcina, J., Dialog społeczny w Polsce- realia i wyzwania, Białystok 2009.).