W niniejszym artykule zostanie omówiona szczególna regulacja dotycząca czasu pracy pracowników zatrudnionych w podmiocie leczniczym, a także związanych z czasem pracy warunków wynagradzania, uregulowana przepisami ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej.

Czas pracy pracowników zatrudnionych w podmiocie leczniczym

Jak już ustalono w poprzednich artykułach, ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (dalej: „ustawa o działalności leczniczej”) jest ustawą szczególną w stosunku do ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (dalej: „k.p.”) (por. np. artykuł: „Prawo pracy a działalność lecznicza”). W art. 5 k.p. wskazano: „Jeżeli stosunek pracy określonej kategorii pracowników regulują przepisy szczególne, przepisy kodeksu stosuje się w zakresie nieuregulowanym tymi przepisami.”. Ustawa o działalności leczniczej, co do kwestii w niej uregulowanych, ma pierwszeństwo przed analogicznymi rozwiązaniami kodeksu pracy. Jedną z kilku odmienności zawartych w ww. ustawie jest czas pracy w podmiotach leczniczych - Dział III został poświęcony Czasowi pracy pracowników podmiotów leczniczych.

Normy czasu pracy dla pracowników w podmiotach leczniczych zostały ukształtowane odmiennie od regulacji ogólnych czasu pracy znajdujących się w k.p. W k.p. określono systemy czas pracy, m.in. system podstawowego czasu pracy, system równoważnego czasu pracy, system czasu pracy w ruchu ciągłym, system przerywanego czasu pracy, system zadaniowego czasu pracy, czy system pracy weekendowej. Zgodnie z regulacją kodeksową, w podstawowym systemie czasu pracy, czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy.

Ustawodawca, przy kształtowaniu czasu pracy pracowników w podmiotach leczniczych, zwrócił uwagę na konieczność skrócenia dobowej normy czasu pracy pracowników zatrudnionych w podmiocie leczniczym. Zgodnie z ustawą o działalności leczniczej, czas pracy pracowników zatrudnionych w podmiocie leczniczym nie może przekraczać 7 godzin 35 minut na dobę i przeciętnie 37 godzin 55 minut na tydzień w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Z kolei w art. 93 ust. 2 ww. ustawy wskazano również, iż czas pracy pracowników technicznych, obsługi i gospodarczych, w przyjętym okresie rozliczeniowym, nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin na tydzień w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Ust. 3 art. 93 ustawy o działalności leczniczej stanowi z kolei, iż czas pracy pracowników niewidomych zatrudnionych na stanowiskach wymagających kontaktu z pacjentami, w przyjętym okresie rozliczeniowym, nie może przekraczać 6 godzin na dobę i przeciętnie 30 godzin na tydzień w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym.

Okres rozliczeniowy w każdym powyższym przypadku, w odróżnieniu do regulacji k.p., nie może trwać dłużej niż 3 miesiące.

W doktrynie wskazuje się, że w art. 93 ust. 1 ustawy o działalności leczniczej, ustawodawca miał na myśli wszystkich pracowników zatrudnionych na innych stanowiskach niż obsługi, technicznych i gospodarczych oraz z wyjątkiem pracowników niewidomych zatrudnionych na stanowiskach wymagających kontaktu z pacjentami. W art. 93 ust. 2 ustawy o działalności leczniczej prawodawca wyróżnił jednoznacznie pracowników technicznych, obsługi i gospodarczych, wobec których przewidział odmienną regulację czasu pracy (8 godzin na dobę, przeciętnie 40 godzin w tygodniu). Jednocześnie ustawodawca w ustawie o działalności leczniczej nie wskazał, co rozumie przez pracowników zatrudnionych w podmiocie leczniczym czy przez pracowników technicznych, obsługi i gospodarczych. (Fortak-Karasińska, Katarzyna i Rubacha, Monika. Czas pracy pracowników administracyjnych, technicznych, obsługi i gospodarczych w podmiotach leczniczych. Publikacje Elektroniczne ABC). Zazwyczaj pracodawcy w aktach wewnątrzzakładowych (patrz artykuł „Wewnątrzzakładowe źródła prawa pracy”) określają konkretne stanowiska, na których należy stosować odpowiednie normy dotyczące czasu pracy, kierując się dyspozycją art. 93 ustawy o działalności leczniczej.

W art. 94 ustawy o działalności leczniczej wskazano na możliwość przedłużenia dobowej normy czasu pracy jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. Wówczas możliwe jest przedłużenie wymiaru czasu pracy do 12 godzin na dobę, choć nadal w normie tygodniowej wynoszącej 37 godzin 55 minut w stosunku do pracowników zatrudnionych w podmiocie leczniczym (art. 93 ust. 1 ustawy o działalności leczniczej) i 40 godzin na dobę w stosunku do pracowników technicznych, obsługi i gospodarczych (art. 93 ust. 2 ustawy o działalności leczniczej). W takim przypadku, okres rozliczeniowy nie może być dłuższy niż miesiąc. W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy może być przedłużony, nie więcej jednak niż do 4 miesięcy.

Poza normami czasu pracy określonymi powyżej, pracodawca układając harmonogramu pracy powinien zwrócić szczególną uwagę na wyznaczone prawem okresy odpoczynku. Regulacja ustawy o działalności leczniczej jest w dużej mierze spójna z postanowieniami k.p. w tym zakresie. W każdej dobie pracowniczej, zatrudnionemu przysługuje co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku, a w każdym tygodniu co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego wcześniej wspomniany odpoczynek dobowy (art. 97 ustawy o działalności leczniczej).

Następnie, warto wskazać na szczególną regulację znajdującą się w ustawie o działalności leczniczej – dyżury medyczne (art. 95 ustawy o działalności leczniczej). Dyżurem jest wykonywanie poza normalnymi godzinami pracy czynności zawodowych przez pracowników (zatrudnionych na podstawie umowy o pracę), spełniających następujące wymagania:

1)  zatrudnionych w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne,

2)  wykonujących zawód medyczny;

3)  posiadających wyższe wykształcenie.

Dyżur medyczny jest zaplanowanym elementem organizacji czasu pracy, co odróżnia go od pracy w godzinach nadliczbowych. Zawsze jest to praca poza normalnymi godzinami pracy, czyli:

1. po upływie 7 godzin 35 minut pracy w dzień będący dla pracownika dniem pracy albo
2. w dzień, w którym pracownik ma wolne zgodnie z rozkładem podstawowego czasu pracy, czyli najczęściej w sobotę i niedzielę.

Warto podkreślić, że czas pełnienia dyżuru medycznego jest wliczany do czasu pracy.

Zgodnie ze stanowiskiem Głównego Inspektora Pracy z dnia 27 listopada 2007 r. oraz Ministerstwa Zdrowia z dnia 20 grudnia 2007 r., maksymalny okres trwania dyżuru medycznego musi zamykać się w obrębie 24 godzin od chwili rozpoczęcia pracy, gdy dyżur pełniony jest po dniu pracy pracownika lub 24 godzin, gdy dyżur taki pełniony jest w dniu wolnym od pracy. W pierwszym przypadku dyżur medyczny może wynosić więc maksymalnie 16 godzin 25 minut, w drugim – 24 godziny.

Dyżur medyczny powinien być zaplanowanym elementem organizacji czasu pracy w zakładzie opieki zdrowotnej. Oznacza to, że grafik dyżurów powinien być sporządzony odpowiednio wcześnie, co najmniej z wyprzedzeniem miesięcznym, tak aby pracownik mógł dostosować swoje sprawy osobiste do konieczności wykonywania pracy ponad podstawową normę czasu pracy (Gotkowska, Anna. Definicja dyżuru medycznego. Publikacje Elektroniczne.).

Warto wskazać, że ustawa o działalności leczniczej do wynagrodzenia za pracę w ramach pełnienia dyżuru medycznego odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów k.p. (art. 151¹ § 1-3) w zakresie wynagrodzenia i dodatków za pracę w godzinach nadliczbowych. Oznacza to, że za czas pełnienia dyżuru pracownikowi należy się poza normalnym wynagrodzeniem dodatek do niego w wysokości odpowiednio 100% albo 50% wynagrodzenia w zależności od okoliczności pełnienia dyżuru (np. w nocy, w niedzielę i święta, w dniu wolnym od pracy). Zasad przewidzianych w k.p. w zakresie wynagrodzenia nie stosuje się do lekarzy stażystów, których zasady wynagradzania określają odrębne przepisy.

W stosunku do dyżuru medycznego, odmiennie ukształtowane jest także prawo do odpoczynku. Zgodnie z regulacją ustawy o działalności leczniczej, pracownikowi pełniącemu dyżur medyczny okres odpoczynku dobowego w wymiarze co najmniej 11 godzin, powinien być udzielony bezpośrednio po zakończeniu pełnienia dyżuru medycznego. Przepis ten pozwala na przesunięcie momentu rozpoczęcia korzystania z odpoczynku na następną dobę w przypadku, gdy np. był on pełniony po upływie 7 h 35 min lub 12 h (jak wskazano powyżej, w szczególnie uzasadnionych przypadkach) podstawowego czasu pracy. W przypadku uzasadnionym organizacją pracy, pracownicy, którzy mogą zostać zobowiązani do pełnienia dyżuru medycznego, mają prawo nie do 35 godzin, lecz do 24 godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego, udzielanego w okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 14 dni (art. 97 ust. 4 ww. ustawy o działalności leczniczej). Oznacza to, że w niektórych tygodniach pracownicy ci nie muszą mieć zapewnionego nawet skróconego do 24 godzin odpoczynku tygodniowego, pod warunkiem że zostanie on zapewniony (zrekompensowany) w 14-dniowym okresie rozliczeniowym. Okres ten należy liczyć od dnia, w którym pracownik nie otrzymał należnego odpoczynku tygodniowego. (Rek, Tomasz. Art. 97. W: Ustawa o działalności leczniczej. Komentarz, wyd. II. LEX, 2014.)

Kolejną instytucją ustawową, dotyczącą czasu pracy w podmiotach leczniczych, jest tzw. klauzula opt-out. Jest to zgoda pracownika wykonującego zawód medyczny i posiadającego wyższe wykształcenie, zatrudnionego w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne, na pracę w wymiarze przekraczającym 48 godzin w tygodniu przy uwzględnieniu wydłużonego okresu rozliczeniowego trwającego nie 3, a 4 miesiące. Zgoda taka powinna być zawarta na piśmie, wyrażona dobrowolnie i uprzednio, tzn. przed zaplanowaniem w harmonogramie pracy dyżurów przekraczających 48 godzin w tygodniu. Pracodawca nie może dyskryminować pracownika ze względu na niepodpisanie klauzuli opt-out. Za działania dyskryminujące można uznać np. pomijanie pracowników przy przyznawaniu awansów stanowiskowych, podwyżek, nagród itp. Do wynagrodzenia za pracę w wymiarze przekraczającym przeciętnie 48 godzin na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym, ustawa o działalności leczniczej odsyła ponownie do art. art. 151¹ § 1-3 k.p.

W powyższym zakresie, wartym zaznaczenia jest fakt, że pracownik może cofnąć zgodę wyrażoną poprzez klauzulę opt-out. Wystarczy poinformować o tym pracodawcę na piśmie, z zachowaniem miesięcznego okresu wypowiedzenia. W doktrynie prawa pracy uznano, że okres wypowiedzenia klauzuli opt-out należy ustalić tak, jak okres wypowiedzenia umowy o pracę, a więc z końcem miesiąca następującego po miesiącu złożenia informacji na ręce pracodawcy.

Pracownik wykonujący zawód medyczny i posiadający wyższe wykształcenie, zatrudniony w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne może także zostać zobowiązany do pozostawania w gotowości do udzielania świadczeń zdrowotnych poza zakładem pracy (art. 98 ustawy o działalności leczniczej). Wówczas, taki pracownik, nie musi informować pracodawcy gdzie w takim momencie przebywa, istotne jest jedynie to, aby możliwy był z nim kontakt w razie potrzeby wezwania go do pracy (np. w postaci pozostawania „pod telefonem” podczas trwania takiego okresu). Z tego tytułu, za każdą godzinę pozostawania w gotowości przysługuje pracownikowi 50% stawki godzinowej wynagrodzenia zasadniczego. Z art. 98 ust. 3 ustawy o działalności leczniczej wynika, że godzinową stawkę wynagrodzenia zasadniczego oblicza się, dzieląc kwotę miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego wynikającą z osobistego zaszeregowania pracownika przez liczbę godzin pracy przypadających do przepracowania w danym miesiącu. W przypadku natomiast, gdy pracownik zostanie wezwany do podmiotu leczniczego w celu podjęcia świadczeń zdrowotnych, czyli po prostu zaistnieje potrzeba żeby świadczył pracę, zastosowanie znajdą przepisy dotyczące dyżuru medycznego.

W związku z tym, że podmioty lecznicze niejednokrotnie muszą zagwarantować świadczenie usług zdrowotnych nieprzerwanie: 24 godziny na dobę i 7 dni w tygodniu, konieczne jest zastosowanie systemu pracy zmianowej. W takim przypadku, pracownikowi wykonującemu zawód medyczny z tytułu świadczenia dyżuru w nocy lub w niedziele i święta przysługują specjalnie przewidziane przez ustawę o działalności leczniczej dodatki. Zgodnie z art. 99 ustawy o działalności leczniczej, pracownikom wykonującym zawód medyczny, zatrudnionym w systemie pracy zmianowej w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne przysługuje dodatek w wysokości:

1)  co najmniej 65% stawki godzinowej wynagrodzenia zasadniczego, za każdą godzinę pracy wykonywanej w porze nocnej, przy czym godzinową stawkę wynagrodzenia zasadniczego oblicza się, dzieląc kwotę miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego wynikającą z osobistego zaszeregowania pracownika przez liczbę godzin pracy przypadających do przepracowania w danym miesiącu;

2)  co najmniej 45% stawki godzinowej wynagrodzenia zasadniczego, za każdą godzinę pracy wykonywanej w porze dziennej w niedziele i święta oraz dni wolne od pracy wynikające z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy, przy czym godzinową stawkę wynagrodzenia zasadniczego oblicza się, dzieląc kwotę miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego wynikającą z osobistego zaszeregowania pracownika przez liczbę godzin pracy przypadających do przepracowania w danym miesiącu.